Định nghĩa kim loại chuyển tiếp và vị trí của chúng trong bảng tuần hoàn

Định nghĩa kim loại chuyển tiếp và vị trí của chúng trong bảng tuần hoàn hóa học I. Giới thiệu về Kim loại chuyển tiếp Kim loại chuyển tiếp ...

Định nghĩa kim loại chuyển tiếp và vị trí của chúng trong bảng tuần hoàn hóa học

I. Giới thiệu về Kim loại chuyển tiếp

Kim loại chuyển tiếp là một nhóm nguyên tố hóa học đặc biệt, chiếm vị trí trung tâm trong bảng tuần hoàn. Chúng đóng vai trò cực kỳ quan trọng trong nhiều lĩnh vực từ công nghiệp luyện kim, xúc tác hóa học, công nghệ cao cho đến sinh học và y học. Sự độc đáo của chúng bắt nguồn từ cấu hình electron đặc trưng, đặc biệt là sự tham gia của các obitan d, mang lại cho chúng những tính chất vật lý và hóa học đa dạng và phong phú. Việc hiểu rõ định nghĩa chính xác và vị trí của các nguyên tố này trong bảng tuần hoàn là nền tảng để nắm bắt các đặc tính hóa học và ứng dụng rộng rãi của chúng trong khoa học và công nghệ hiện đại. Báo cáo này sẽ đi sâu vào việc xác định kim loại chuyển tiếp một cách chính xác và mô tả vị trí của chúng trong bảng tuần hoàn, cùng với những đặc điểm nổi bật liên quan đến cấu trúc điện tử của chúng.

II. Kim loại chuyển tiếp là gì

Theo định nghĩa phổ biến và rộng rãi, kim loại chuyển tiếp được hiểu là các nguyên tố hóa học thuộc khối d trong bảng tuần hoàn. Các nguyên tố này có số nguyên tử từ 21 đến 30 (từ Scandi đến Kẽm), 39 đến 48 (từ Ytri đến Cadmi), 57 đến 80 (từ Lanthan đến Thủy ngân) và 89 đến 112 (từ Actini đến Copernici). Định nghĩa này chủ yếu dựa trên vị trí của chúng trong bảng tuần hoàn, nơi bắt đầu sự điền đầy các electron vào quỹ đạo nguyên tử của lớp d.

Bảng Cấu hình Electron và Trạng thái Oxi hóa Tiêu biểu của một số Kim loại Chuyển tiếp Dãy thứ nhất.

Tên gọi "kim loại chuyển tiếp" không chỉ đơn thuần mô tả vị trí của chúng trong bảng tuần hoàn mà còn phản ánh quá trình đặc biệt của sự điền đầy electron. Cụ thể, tên này xuất phát từ việc tại vị trí của chúng, bắt đầu sự chuyển tiếp do có thêm electron vào quỹ đạo nguyên tử của lớp d bên trong. Đây là quá trình điền đầy các obitan d sau khi các obitan s bên ngoài đã được điền đầy.

III. Vị trí của Kim loại chuyển tiếp trong Bảng tuần hoàn Hóa học

Kim loại chuyển tiếp chiếm một khu vực riêng biệt và quan trọng trong bảng tuần hoàn, phản ánh cấu hình electron đặc trưng và tính chất hóa học độc đáo của chúng.

1. Vị trí chung

Kim loại chuyển tiếp nằm ở giữa bảng tuần hoàn, tạo thành khối d (d-block). Chúng chiếm các nhóm B (còn được gọi là nhóm phụ) từ IB đến VIIIB theo danh pháp cũ, tương ứng với nhóm 3 đến 12 theo danh pháp IUPAC hiện đại. Vị trí này phân biệt chúng với các kim loại nhóm chính (khối s và p) và các kim loại chuyển tiếp bên trong (khối f).

2. Liệt kê chi tiết các nguyên tố theo chu kỳ và nhóm của kim loại chuyển tiếp.

Các kim loại chuyển tiếp được phân bố thành bốn dãy chính theo chu kỳ, tương ứng với sự điền đầy các phân lớp d khác nhau:

Chu kỳ 4 (Dãy thứ nhất): Bao gồm 10 nguyên tố từ Scandi (Sc, Z=21) đến Kẽm (Zn, Z=30). Các nguyên tố này có sự điền đầy các electron vào phân lớp 3d.

Sc (21), Ti (22), V (23), Cr (24), Mn (25), Fe (26), Co (27), Ni (28), Cu (29), Zn (30).

Chu kỳ 5 (Dãy thứ hai): Bao gồm 10 nguyên tố từ Ytri (Y, Z=39) đến Cadmi (Cd, Z=48). Các nguyên tố này có sự điền đầy các electron vào phân lớp 4d.

Y (39), Zr (40), Nb (41), Mo (42), Tc (43), Ru (44), Rh (45), Pd (46), Ag (47), Cd (48).

Chu kỳ 6 (Dãy thứ ba): Bao gồm 10 nguyên tố, bắt đầu từ Lanthan (La, Z=57), sau đó là Hafni (Hf, Z=72) đến Thủy ngân (Hg, Z=80). Các nguyên tố này có sự điền đầy các electron vào phân lớp 5d.

La (57), Hf (72), Ta (73), W (74), Re (75), Os (76), Ir (77), Pt (78), Au (79), Hg (80).

Chu kỳ 7 (Dãy thứ tư): Bao gồm 10 nguyên tố, bắt đầu từ Actini (Ac, Z=89), sau đó là Rutherfordi (Rf, Z=104) đến Copernici (Cn, Z=112). Các nguyên tố này có sự điền đầy các electron vào phân lớp 6d.

Ac (89), Rf (104), Db (105), Sg (106), Bh (107), Hs (108), Mt (109), Ds (110), Rg (111), Cn (112).

Bảng: Các Kim loại Chuyển tiếp theo Chu kỳ và Nhóm

IV. Tính chất đặc trưng của các kim loại chuyển tiếp

1. Tính chất hóa học của dãy kim loại chuyển tiếp thứ nhất

Các kim loại chuyển tiếp thể hiện một loạt các tính chất hóa học độc đáo, khác biệt rõ rệt so với các kim loại nhóm chính.

Nhiều trạng thái oxi hóa: Đây là một trong những đặc điểm nổi bật nhất của kim loại chuyển tiếp. Do có nhiều electron hóa trị (ở cả phân lớp s bên ngoài và d bên trong) và khả năng nhường electron từ cả hai phân lớp này, các kim loại chuyển tiếp có khả năng tạo ra các hợp chất với nhiều trạng thái oxi hóa khác nhau. Khi tham gia phản ứng hóa học, nguyên tử kim loại chuyển tiếp ưu tiên nhường electron ở phân lớp s bên ngoài trước rồi đến electron ở phân lớp d bên trong, tạo thành các cation tương ứng. Ví dụ, Mangan (Mn) có thể có các mức oxi hóa từ +2 đến +7; Crom (Cr) có +2, +3, +6; và Sắt (Fe) thường thấy ở +2 và +3. Khả năng này làm cho chúng trở thành thành phần quan trọng trong các phản ứng oxi hóa-khử.

Khả năng tạo phức chất: Các ion kim loại chuyển tiếp có mật độ điện tích cao và các obitan d trống hoặc chưa điền đầy, cho phép chúng dễ dàng tạo phức chất với các phân tử hoặc ion mang cặp electron tự do (ligand). Sự hình thành phức chất này là do sự tương tác giữa các obitan d của kim loại và các obitan của ligand, dẫn đến các cấu trúc ổn định và thường có màu sắc đặc trưng. Các phức chất này có vai trò quan trọng trong nhiều lĩnh vực hóa học, sinh học và công nghiệp. Ví dụ điển hình là ion [Cu(H₂O)₆]2+ tạo ra dung dịch có màu xanh lam đặc trưng, hoặc phức chất [Fe(CN)₆]3− được sử dụng để kiểm tra sự có mặt của sắt.

Hoạt tính xúc tác: Nhiều kim loại chuyển tiếp và hợp chất của chúng là chất xúc tác hiệu quả trong nhiều phản ứng hóa học và quy trình công nghiệp. Khả năng này liên quan đến khả năng thay đổi trạng thái oxi hóa dễ dàng và tạo phức chất trung gian ổn định, giúp giảm năng lượng hoạt hóa của phản ứng. Ví dụ, Palladium (Pd) và Platin (Pt) được sử dụng rộng rãi trong phản ứng hydro hóa và công nghiệp lọc dầu; Vanadi (V) là chất xúc tác quan trọng trong quá trình sản xuất acid sulfuric H2SO4 (quá trình tiếp xúc); và Niken (Ni) xúc tác trong phản ứng chuyển hóa dầu thực vật thành bơ thực vật.

2. Tính chất vật lý nổi bật

Bên cạnh các tính chất hóa học, kim loại chuyển tiếp cũng sở hữu những đặc điểm vật lý đáng chú ý.

Độ cứng và nhiệt độ nóng chảy cao: Nhìn chung, các kim loại chuyển tiếp có tính chất vật lý cao hơn so với kim loại nhóm IA và IIA. Điều này là do sự tham gia của một số lượng lớn electron d vào liên kết kim loại, tạo ra liên kết kim loại mạnh hơn và đòi hỏi nhiều năng lượng hơn để phá vỡ. Ví dụ, Crom (Cr) nổi tiếng với độ cứng cao , và Sắt (Fe) có nhiệt độ nóng chảy cao nhất trong dãy kim loại chuyển tiếp thứ nhất.
Độ dẫn điện, dẫn nhiệt cao: Các kim loại chuyển tiếp thường có độ dẫn điện và dẫn nhiệt tốt, đặc biệt là đồng (Cu) có độ dẫn điện và dẫn nhiệt cao nhất trong dãy kim loại chuyển tiếp. Điều này là do sự di chuyển tự do của các electron hóa trị trong mạng tinh thể kim loại.
Tính từ: Một số kim loại chuyển tiếp thể hiện tính chất từ mạnh như sắt từ, thuận từ hoặc nghịch từ, tùy thuộc vào cách sắp xếp spin của các electron d chưa ghép đôi. Sự hiện diện của các electron độc thân trong obitan d là yếu tố quyết định tính chất từ của chúng. Ví dụ, Sắt (Fe), Coban (Co), và Niken (Ni) có tính sắt từ mạnh, được ứng dụng rộng rãi trong sản xuất nam châm vĩnh cửu.

3. Màu sắc đặc trưng của ion và hợp chất

Một trong những đặc điểm dễ nhận biết nhất của kim loại chuyển tiếp là màu sắc phong phú và đặc trưng của nhiều ion và hợp chất của chúng trong dung dịch hoặc trạng thái rắn. Màu sắc này thường được sử dụng để nhận biết chúng trong hóa học phân tích.

Nguyên nhân của màu sắc này chủ yếu do hai cơ chế chính liên quan đến sự chuyển dịch của electron trong các obitan d:

Chuyển dịch electron d-d: Trong các ion kim loại chuyển tiếp, các obitan d không có cùng mức năng lượng khi chịu ảnh hưởng của trường phối tử (ligand). Khi ánh sáng khả kiến chiếu vào, electron hấp thụ năng lượng và chuyển từ obitan d có mức năng lượng thấp hơn lên obitan d có mức năng lượng cao hơn trong cùng một phân lớp d. Ánh sáng không bị hấp thụ sẽ được phản xạ hoặc truyền qua, tạo nên màu sắc mà chúng ta nhìn thấy.
Chuyển phổ điện tích (charge transfer spectra): Cơ chế này xảy ra khi electron chuyển dịch giữa ion kim loại và phối tử liên kết với nó. Hiện tượng này thường tạo ra màu sắc rất mạnh, ngay cả đối với các ion kim loại có cấu hình d0 hoặc d10 (ví dụ như MnO4- hoặc Cr2O72-), nơi không thể có chuyển dịch d-d.

Vai trò trong sinh học và ứng dụng thực tiễn của dãy kim loại chuyển tiếp

Các kim loại chuyển tiếp không chỉ có ý nghĩa trong hóa học cơ bản mà còn đóng vai trò thiết yếu trong các hệ thống sinh học và có vô số ứng dụng thực tiễn.

- Sinh học: Nhiều kim loại chuyển tiếp là thành phần không thể thiếu trong các enzyme và protein quan trọng trong cơ thể sống. Ví dụ, Sắt (Fe) là thành phần chính của hemoglobin, protein chịu trách nhiệm vận chuyển oxy trong máu; Kẽm (Zn) là cofactor trong hơn 300 enzyme khác nhau, tham gia vào quá trình phân giải protein và tổng hợp DNA; và Đồng (Cu) góp phần vào quá trình hô hấp tế bào và chuyển hóa năng lượng.

- Ứng dụng thực tiễn: Nhờ các tính chất đặc trưng của mình, kim loại chuyển tiếp có ứng dụng rộng rãi trong nhiều ngành công nghiệp và công nghệ:

Công nghiệp luyện kim: Sắt, niken, crom là các thành phần chính trong sản xuất hợp kim bền nhiệt và thép không gỉ, vật liệu không thể thiếu trong xây dựng, chế tạo máy móc và dụng cụ.
Điện tử và năng lượng: Các nguyên tố như Lanthan và Neodymium được sử dụng trong nam châm đất hiếm, là thành phần cốt lõi của động cơ điện, máy phát điện và các thiết bị điện tử hiện đại. Chúng cũng được dùng trong pin lithium-ion, cung cấp năng lượng cho các thiết bị di động và xe điện.
Y học: Hợp chất của Platin như Cisplatin là thuốc điều trị ung thư hiệu quả. Đồng vị phóng xạ của Tecneti (Tc) được sử dụng rộng rãi trong chẩn đoán hình ảnh y học, giúp phát hiện các bệnh lý trong cơ thể.
Nông nghiệp: Các vi lượng như Kẽm (Zn) và Đồng (Cu) là cần thiết cho sự phát triển khỏe mạnh của cây trồng và vật nuôi, đóng góp vào năng suất nông nghiệp.

V. Kết luận

Kim loại chuyển tiếp là một nhóm nguyên tố hóa học độc đáo, được định nghĩa một cách chặt chẽ dựa trên khả năng hình thành ít nhất một ion với lớp obitan d được điền đầy một phần. Vị trí của chúng ở khối d, chiếm các nhóm 3 đến 12 trong bảng tuần hoàn, phản ánh quá trình điền đầy electron vào các obitan d bên trong. Mặc dù Lanthan và Actini được liệt kê trong dãy này, các nguyên tố sau chúng (Lanthanides và Actinides) thuộc khối f và có sự điền đầy obitan f, tạo nên sự phân biệt quan trọng.

Xem thêm chuyên đề về: Kim loại chuyển tiếp dãy thứ nhất và phức chất.

Lý thuyết bài 19: Đại cương về kim loại chuyển tiếp dãy thứ nhất | Hóa học 12 Chân trời sáng tạo.

Lý thuyết bài 20: Sơ lược về phức chất và sự hình thành phức chất của ion kim loại chuyển tiếp trong dung dịch. (phức chất và sự hình thành phức chất trong dung dịch).

Hóa 12 Chương 8 Sơ lược về dãy kim loại chuyển tiếp thứ nhất và phức chất.

Hóa học 12 Chân trời sáng tạo.

Luyện thi tốt nghiệp trung học phổ thông quốc gia môn Hóa Học.