Lý thuyết trọng tâm Bài 7: Định luật tuần hoàn và Ý nghĩa của bảng tuần hoàn các nguyên tố hóa học

Lý thuyết trọng tâm Bài 7: Định luật tuần hoàn và Ý nghĩa của bảng tuần hoàn các nguyên tố hóa học I. Định luật tuần hoàn các nguyên tố hóa...

Lý thuyết trọng tâm Bài 7: Định luật tuần hoàn và Ý nghĩa của bảng tuần hoàn các nguyên tố hóa học

I. Định luật tuần hoàn các nguyên tố hóa học.

Phát biểu Định luật tuần hoàn:

Nguyên văn của Mendeleev (1869): "Tính chất của các nguyên tố cũng như tính chất của các hợp chất của chúng tuần hoàn theo khối lượng nguyên tử."
Phát biểu hiện đại (dựa trên cấu tạo nguyên tử): "Tính chất của các nguyên tố và hợp chất của chúng biến đổi tuần hoàn theo chiều tăng của điện tích hạt nhân nguyên tử."

Điện tích hạt nhân (Z) tăng → Số electron tăng.

Số electron tăng → Cấu hình electron biến đổi.

Cấu hình electron lớp ngoài cùng lặp lại (tuần hoàn) sau mỗi chu kì nhất định → Tính chất hóa học lặp lại (tuần hoàn).

Nói cách khác, khi sắp xếp các nguyên tố theo thứ tự tăng dần của Z, ta thấy các tính chất hóa học – vật lý sẽ lặp lại một cách tuần hoàn.

II. Cấu tạo bảng tuần hoàn các nguyên tố hóa học.

Bảng tuần hoàn được cấu tạo từ các ô nguyên tố, chu kì và nhóm.

Ô nguyên tố:

Mỗi ô chứa thông tin về một nguyên tố hóa học.

Thông tin trong mỗi ô:

Số hiệu nguyên tử (Z): Là số proton trong hạt nhân và số electron trong nguyên tử trung hòa. Số Z quyết định vị trí của nguyên tố trong bảng tuần hoàn.
Kí hiệu hóa học.
Tên nguyên tố.
Khối lượng nguyên tử trung bình.
Có thể có thêm: độ âm điện, cấu hình electron, số oxi hóa phổ biến, v.v.

Mối liên hệ: Số hiệu nguyên tử (Z) = Số thứ tự của ô nguyên tố = Số đơn vị điện tích hạt nhân.

Khái niệm chu kì:

Chu kì là dãy các nguyên tố mà nguyên tử của chúng có cùng số lớp electron.

Đặc điểm chu kì:

Bảng tuần hoàn có 7 chu kì (đánh số từ 1 đến 7).
Số thứ tự chu kì bằng số lớp electron của nguyên tử.

Độ dài chu kì:

Chu kì nhỏ (1, 2, 3): 2, 8, 8 nguyên tố.
Chu kì lớn (4, 5, 6): 18, 18, 32 nguyên tố.
Chu kì 7: chưa hoàn thành (thường coi là 32 nguyên tố).

Sự biến đổi tuần hoàn tính chất của các nguyên tố hóa học trong một chu kì(theo chiều tăng Z):

Số electron lớp ngoài cùng tăng dần.
Tính kim loại giảm dần, tính phi kim tăng dần.
Độ âm điện tăng dần.
Bán kính nguyên tử giảm dần.
Năng lượng ion hóa thứ nhất (IE1) tăng dần.
Tính axit của oxit cao nhất và hiđroxit tương ứng tăng dần.
Tính bazơ của oxit cao nhất và hiđroxit tương ứng giảm dần.

Khái niệm Nhóm:

Nhóm là tập hợp các nguyên tố mà nguyên tử của chúng có cấu hình electron tương tự nhau (đặc biệt là số electron lớp ngoài cùng), do đó có tính chất hóa học tương tự nhau.

Đặc điểm:

Bảng tuần hoàn có 18 cột nhưng chia thành 8 nhóm A và 8 nhóm B.

Nhóm A (nhóm chính): Gồm các nguyên tố s và p.

Số thứ tự nhóm A bằng số electron lớp ngoài cùng (trừ He).
Tính chất biến đổi rõ rệt và tương tự nhau.

Nhóm B (nhóm phụ): Gồm các nguyên tố d và f (họ Lantan và Actini).

Số thứ tự nhóm B thường bằng tổng số electron ở phân lớp ns và (n−1)d. (Trường hợp đặc biệt: nhóm IB và VIII B).
Tính chất ít biến đổi hơn trong nhóm A.

Sự biến đổi tính chất trong một nhóm (theo chiều tăng Z, từ trên xuống dưới):

Số lớp electron tăng dần.
Số electron lớp ngoài cùng giữ nguyên (với nhóm A).
Tính kim loại tăng dần, tính phi kim giảm dần.
Độ âm điện giảm dần.
Bán kính nguyên tử tăng dần.
Năng lượng ion hóa thứ nhất (IE1) giảm dần.
Tính axit của oxit cao nhất và hiđroxit tương ứng giảm dần.
Tính bazơ của oxit cao nhất và hiđroxit tương ứng tăng dần.

III. Vị trí của nguyên tố trong bảng tuần hoàn.

Vị trí của một nguyên tố trong Bảng Tuần Hoàn được xác định bởi: Ô, Chu kì, Nhóm.

Số thứ tự ô: Bằng số hiệu nguyên tử (Z).
Số thứ tự chu kì: Bằng số lớp electron.

Số thứ tự nhóm:

Nhóm A: Bằng số electron lớp ngoài cùng.
Nhóm B: Bằng tổng số electron ở phân lớp ns và (n−1)d (trường hợp tổng bằng 8, 9, 10 thì là nhóm VIIIB; trường hợp tổng bằng 11 là nhóm IB; trường hợp tổng bằng 12 là nhóm IIB).

IV. Ý nghĩa của bảng tuần hoàn các nguyên tố hóa học

Hệ thống hóa kiến thức: Bảng tuần hoàn giúp hệ thống hóa một cách có trật tự các nguyên tố đã biết, giúp dễ dàng tra cứu thông tin và ghi nhớ tính chất.

Dự đoán tính chất: Từ vị trí của một nguyên tố trong bảng tuần hoàn, ta có thể dự đoán được:

Tính chất hóa học cơ bản (kim loại, phi kim, khí hiếm).
Hóa trị cao nhất với Oxi, hóa trị với Hiđro (đối với phi kim).
Công thức oxit cao nhất, hiđroxit tương ứng.
So sánh tính kim loại, phi kim, bán kính nguyên tử, độ âm điện... với các nguyên tố lân cận.
Dễ dàng học thuộc và hiểu tính chất của nguyên tố
Là nền tảng cho các chương tiếp theo: Liên kết, Phản ứng, Hợp chất

Trong thực tế:

Dự đoán sự tồn tại của nguyên tố mới: Mendeleev đã từng dự đoán sự tồn tại và tính chất của các nguyên tố chưa được biết đến (ví dụ: eka-silicon thành Germanium). Ngày nay, bảng tuần hoàn vẫn là cơ sở để tổng hợp các nguyên tố siêu nặng.
Chế tạo vật liệu, hợp kim, thuốc, pin, vật tư y tế
Dự đoán hoạt tính, nguy cơ phóng xạ hoặc độc tính của nguyên tố lạ.

Việc nắm vững kiến thức về định luật tuần hoàn và Ý nghĩa của bảng tuần hoàn các nguyên tố hóa học sẽ là chìa khóa giúp các em: